حیزب وه‌کو ئایین
زۆربه‌ی ره‌خنه‌گرانی سه‌ربه‌خۆ و ئۆپۆزیسیۆنی حکومەتی کوردستان له سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ن کێشه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌مڕۆی حکومه‌ت و ئه‌زمونی سیاسی کورد، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ په‌یوه‌ندی نێوان حیزب و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی یان باشتر وایه بڵێم ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سەروەری و ده‌سه‌ڵاتی حیزب به شێوه‌یه‌کی گشتی به سه‌ر کۆمه‌ڵگا و به شێوه‌یه‌کی تایبه‌ت به سه‌ر حکومه‌تدا. به واتایه‌کی تر حیزبی کوردی ته‌نیا خۆی به سیاسه‌ته‌وه نەبەستۆتەوە، به‌ڵکو به ماف و ته‌نانه‌ت به وه‌زیفه‌ی خۆی ئه‌زانێ که له بوارگەلی ئابوری، کولتوری، په‌روه‌رده و هتد دا چالاک بێت. ئه‌مه وای لێکردوه نە تەنیا مه‌یدانی کار و چالاکی حیزب زۆر له ده‌وڵه‌ت گه‌وره‌تر و بەرفراوانتر بێت بەڵکو ته‌نانه‌ت بیخاته په‌راوێزیشه‌وه و دەوری دەوڵەت لە کۆمەڵگادا کەمڕەنگ کاتەوە. له راستیدا ئه‌ندێشه‌ی چه‌پ، شه‌ڕی چه‌کداری و رۆحی پاوانخوازی عەشیرەیی و سونەتی وای له‌و حیزبانه کردوه خۆیان به سەرترین و باڵاترین دامه‌زراوه‌ی کۆمه‌ڵگا بزانن که هیچ که‌س و هیچ داموده‌زگایه‌ک ناتوانێ و نابێ چوارچێوە و سنوریان بۆ دیاری بکات.
ئه‌م قه‌یرانه سیاسییيەی که دوای به‌یاننامه‌که‌ی گۆڕان ده‌ستی پێکرد و به کوژرانی چه‌ندین که‌س له خۆپیشانده‌ران گه‌یشته ئاستێکی دڵته‌زێن، ئاکامی سروشتی ئەم بۆچوونەی سەرەوەیە بۆ جێگە و پێگەی حیزب. له وه‌ها که‌شوهه‌وایه‌کدا چۆنیه‌تی هه‌ڵسوکه‌وتی حکومه‌ت و حیزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان له گه‌ڵ خه‌ڵکی ناڕازی سەرشەقام، ئه‌زمونێکی گه‌وره‌یه بۆ نیشاندانی سەدەاقەتی سیاسی حیزبەکان و بنیاتنان و په‌ره‌پێدان یان له باربردن و تێکشکاندنی دێمۆکڕاسی له کوردستاندا.
بۆ شیکردنه‌وه‌ی ده‌وری حیزبه‌کان و تێگه‌یشتن له ماهیه‌تی کێشه‌که ئه‌توانین حیزب به ئایین (پێش رێنێسانس) بشوبهێنین یان وه‌کو ئایین وێنای بکه‌ین. به پێی بنه‌مای ئه‌و رێبازه‌ی حیزبه‌کان گرتویانه‌ته به‌ر، هه‌روه‌ها به پێی سه‌رجه‌م ئه‌و فۆنکسیۆن و وه‌زیفانه که بۆ خۆیانیان پێناسه کردوه و له سه‌ر ئه‌و ئه‌ساسه که له گه‌ڵ 'ئه‌ویتر'ه‌کان هه‌ڵسوکه‌وت ئه‌که‌ن، حیزبه‌کان وا په‌لوپۆیان له ناو کۆمه‌ڵگادا بڵاو کردۆته‌وه که زیاتر ده‌وری ئایین ده‌گێڕن تا حیزبێکی سیاسی. ئه‌مه وای کردوه قه‌تیس کردنیان لە چوارچێوەیەکی دیاریکراو و کۆ کردنه‌وه‌یان ئاسان نه‌بێت و جێ پێی حیزب بە زۆری زۆرداری له هه‌موو جێگایه‌ک و له ناو هه‌موو دامودەزگا و دامه‌زراوه‌یه‌کدا به‌رچاو بکه‌وێت.
جا که وابوو پێش هه‌موو شتێک، پێویسته ئاوڕێکی خێرا له مانا و تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی ئایین بده‌ینه‌وه. ئەگەرچی پێناسە کردن و باس کردن لە تایبەتمەندییەکانی ئایین کارێکی دژوارە بەڵام ئایین وه‌کو دامه‌زراوه‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی - به تایبه‌ت له پێش ده‌وارانی رۆشنگه‌ری و رێنێسانسدا – به گشتی چه‌ند تایبه‌تمه‌ندی سه‌ره‌کی هه‌بوه کە دوایی لە ژێر کاریگەری سێکۆلاریزاسیۆن گۆڕانی بە سەردا هات:
1. دووڕکه‌یم له سه‌ر ئه‌م باوه‌ره‌یه که ئایین هه‌مان به‌ها کۆمه‌ڵایه‌تی و باوه‌ڕه گشتییه‌کانی کۆمه‌ڵگایه و یه‌کێک له گرنگترین وەزیفە و کاره‌کانی ئه‌وه‌یه که دیارده سروشتی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان به دوو ده‌سته‌ی پیرۆز و ناپیرۆز دابه‌ش ئه‌کات. ئەو دابەشکردنە بە پێی کۆمەڵگاکان جیاوازییان هەیە و ئەتوانێ بنەماڵە، ماڵێکی تایبەت، کێو، دار، بەرد، ئاژەڵ، کەسایەتی و رۆڵی کۆمەڵایەتی بگرێتەوە. هه‌روه‌ها پێی وایه ئایین خسڵه‌ت و خاسیه‌تی رێکخه‌رانه و هانده‌رانه‌ی بۆ کۆمەڵگا هه‌یه (گیدنز، ١٣٨٨). لە ئایینی تۆتێمیدا شتێک یان دیاردەیەکی سروشتی پیرۆزبوونی پێ ئەبەخشرێت و ئەبێ بە سەمبۆلی ئەو کۆمەڵگایە و دیارە ئیتر ئەشێ لەمەولا بە شێوەیەکی تایبەت مامەڵەی لە گەڵدا بکرێت، لە هەمان کاتدا زۆر دیاردەیتر وەکو ناپیرۆز و دزێو ناوبردە ئەکرێن کە لەوانەیە نزیککەوتنەوە، خواردن ناوبردن یان بەکارهێنانیان حەرام و ناپەسەند لە قەڵەم بدرێت. جا ئەو دەستەبەندییە مکانیزمی سزای تایبەت بە خۆی بەرهەم دێنێت و ئەو کەسانەی کە بە دوای شتە پیرۆزەکاندا بچن، پاداش وەردەگرن و ئەو کەسانەش کە لە شتە ناپیرۆزەکان کەڵک وەرگرن، سزا ئەدرێن.
2. هه‌ر ئایینێک چه‌ندین مه‌راسیم و نه‌ریتی تایبه‌تی هه‌یه بۆ قوربانی کردن و ئامادەبوون بۆ قوربانیدان. قوربانی وه‌کو چه‌مکێکی هه‌ره گرینگ له زۆربه‌ی ئایینه‌کاندا به‌رچاو ئه‌که‌وێت و ده‌وریکی ئه‌ساسی و هانده‌رانه‌ی هه‌یه له نیشاندانی وه‌فاداری بۆ ئایین و سه‌رکرده‌ئایینییه‌کان و هه‌روه‌ها بۆ به هێز و پته‌و کردنی یه‌کگرتویی کۆمه‌ڵایه‌تی. حه‌ج له ئایینی ئیسلامدا، مه‌راسمێکی ته‌واو سه‌مبۆلیکه که به‌رده‌وام چه‌مکی قوربانی پیرۆز و زیندوو راده‌گرێ. لە ئایینگەلی جۆراوجۆردا قوربانیدان نیشانەی وەفاداری و رێزگرتن لە ئایین دێتە ئەژمار. بەشێکی زۆر لە ئایینەکان هەوڵی بڵاو کردنەوە و داسەپاندنی ئایدیۆلۆژی تایبەت بە خۆیان ئەدەن جا لە سەر ئەساسی ئەو ئایدیۆلۆژییە، ماڵ، مناڵ و گیانی مرۆڤ لە زۆربەی ئایینەکاندا دەکرێتە قوربانی بۆ بایەخ و باوەڕە پیرۆزەکانی ئایین.
3. له کاتی بڵاوبوونه‌وی نه‌خۆشین و قات و قڕیدا، زۆربه‌ی ئایینه‌کان، داب و نه‌ریتی جۆراوجۆر و زۆر جار سه‌رنجڕاکێش به‌ڕێوه ئه‌به‌ن بۆ ئه‌وه‌ی که رۆح و هێزه ناپاک و نادیاره‌کان له خۆیان و کۆمه‌ڵگاکه‌یان دوور خه‌نه‌وه. له هه‌ر ئایینێکدا مه‌راسیمی جه‌ژن، هه‌ڵپه‌رین و خوێندنی ئاواز و دۆعای ئایینی به‌ڕێوه ئه‌چێت بۆ پاککردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا له‌و هێزه نادیارانه که له ده‌ره‌وه‌ڕا دزه‌یان کردۆته ناو کۆمه‌ڵگاوه. دیاره به پێی یاسا و ئامۆژگارییە ئایینه‌کان، ته‌نیا سه‌رکرده‌ئایینیه‌کان ئه‌توانن ئه‌م هێزانه ببینن و هه‌ر ئه‌وانیش ئه‌توانن به خوێندنی هه‌ندێک وێرد و دۆعای تایبه‌ت، کۆمه‌ڵگا له ده‌س ئه‌و هێزه دزێوه ده‌رکییانه رزگار که‌ن. بە کورتی ژیان لە روانگەی ئایینەوە یەکسەرە ئەفسووناوییە و پڕ لە رەمز و رازە. شیکاری و راڤە کردنی ئەم ئەفسوون و رەمز و رازەیش تەنیا لە دەست رێبەرانی ئایینی دایە. سه‌رکرده‌ئایینیه‌کان پاراستنی کۆمه‌ڵگا به وه‌زیفه‌ی سه‌ره‌کی و له هه‌مان حاڵدا تایبه‌تی خۆیان ئه‌زانن و زۆر جار ئه‌گه‌ر له گه‌ڵ گرفتێکی کۆمه‌ڵایه‌تی یان سروشتی به‌ره‌وڕو بن فه‌وره‌ن به دوای په‌یدا کردنی ده‌ستی هێزه فیتنەگەر و شه‌یتانییه‌کاندا ده‌گه‌ڕێن و په‌نا ئه‌به‌نه به‌ر بەرچەسپ و ناو و نیتکەزڕاندن و هۆکارگه‌لی وه‌همی و نادیار که ته‌نیا ئه‌مان ئه‌توانن بیانبینن، بیاناسن و لە نەهایەتدا بیانتارێنن.
4. کۆکردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ت و سامانێکی زۆر بۆ کلیسا له ناو مه‌سیحییه‌کاندا، یه‌کیکیتر له تایبه‌تمه‌نیه‌کانی ئایین به تایبه‌ت له رابردوودا بوه. به درێژایی مێژووی ئایینی مه‌سیحیه‌ت، کلیسا به شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام لە رێگەی نفوزی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە هه‌وڵی پاوان کردنی زه‌وی و زار و سه‌روه‌تی کۆمەڵگاکەی هەبوه و ئه‌مه وای لێکردوه که لە کاتی خۆیدا ببێته یه‌کێک له ده‌وڵه‌مه‌ندترین دامه‌زراوه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان.
5. ده‌خاڵه‌ت و ده‌ستێوه‌ردانی به‌ربڵاو له کار و باری ده‌وڵه‌ت، بازار و پەروەردە و فێرکاری یه‌کێکیترە لە تایبەتمەندیەکانی ئایین لە رابردوودا. دیارە پیاوان و رێبەرانی ئایینی بە درێژایی مێژوو، کار و چالاکی سیاسی و هاتنە ناو گۆڕەپانی سیاسی بە مافی تایبەتی خۆیان زانیوە و بە شێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەستیان وەرداوەتە ناو کاروباری سیاسی. گەورەپیاوانی ئایینی بۆ زۆر وڵات و سەبارەت بە زۆر سەرۆکی حکومەت، دەوری شەرعییەتبەخشینیان گێڕاوە و لە زۆر جێگەی دیکەدا ئەگەر هەلیان بۆ رەخسا بێ ئەوە هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتی دینییان داوە. لە رابردوودا زۆربەی پاشا و دەسەڵاتدارەکان خۆیان وەکو نوێنەری خوا لە سەر زەوی بە خەڵک ناساندوە، بۆ جێبەجێ کردنی ئەم کارەیش هانایان بردۆتە بەر گەورەپیاوانی ئایینی و ئەوانیان لە دەسەڵاتدا کردوە بە شەریک و بەمجۆرە شەرعیەتیان بۆ حوکمڕانی خۆیان مسۆگەر کردوە. بەشی رێبەرانی ئایینی لە دەسەڵاتدا پاراستن، بەڕێوەبردن و بەکارهێنانی باوەڕ و بایەخە دینییەکان لە کۆمەڵگادا بوە. بۆ گەیشتن بەم مەبەستە مافی سزادانی کافرەکان و ئەو کەسانەی رێز ناگرن لە دەستوراتی دین لە رێگای فتواداناوە دراوە بە رێبەرانی ئایینی. روون و ئاشکرایە کە گرنگترین دەسەڵاتی حکومەت، مافی تایبەتییە بۆ سزادانی بەلاڕێچوەکان و سەرجەم ئەو کەسانەی کە ملکەچی یاسا و رێساکانی حکومەت نین بەڵام بۆ سزادانی نەیاران و رەخنەگرانی ئایین و کاریگەری لە سەر دەسەڵات، لە لایەن سەرۆکەکانی دامەزراوەی ئایین لە فتوا وەکو ئامرازێک کەڵک وەرگیراوە و بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە دەوڵەت هێزی سزادانیان بۆ خۆیان پاراستوە.
ئەگەر بە وردی بڕوانینە وەزعیەت و شێوەی چالاکی حیزبە دەسەڵاتدارەکان، ئەوە دەبینین زۆر نزیکن لە ئایین:
a. یەکەم شتێک کە لە ناو حیزبدا وەکو دیاردەیەکی پیرۆز تەعبیری لێ ئەکرێت، دەسەڵاتە و دژبەرانی دەسەڵاتیش وەکو فیتنەچی و ئاژاوەگێڕ بەرچەسپیان لێ ئەدرێت. چەندین ساڵە بە شێوەی جۆراوجۆر هەوڵی پیرۆزاندنی کەسایەتی حیزبی، بنەماڵەیی و عەشیرەیی لە لایەن حیزبەکانەوە رەواجی هەیە، ئەو رەسمانەی ئەشێ بە دیوارەکانەوە هەڵواسرێ و رێژەی ئەو کەسانەی کە نابێ رەخنەیان لێ بگیرترێت رۆژ بە رۆژ لە زیادبوون دایە. ئیدیعای میراتگری شەهیدان (وەکو چەمکێکی ئایینی و پیرۆز) ئەوە دەگەیەنێت کە پیرۆزییەتی شەهیدان تەنها و تەنها ئەمان و دەسەڵاتەکەیان ئەگرێتەوە و باقی خەڵک لەو فەداکاری و خۆبەختکردنەی شەهیدان بێبەشن. کە وابو دژایەتی لە گەڵیان و رەخنەگرتن لێیان کارێکی نادروست و ناڕەوایە. بۆ نمونە دوای ئەوەی کە خۆپیشاندەرەکان بەردیان هاویشت بۆ بارەگای لقی چواری پارتی، جۆرێک باسی ئەو کارەیان ئەکرد کە تۆ بڵێی خەڵک سوکایەتییان بە جێگەیەکی زۆر پیرۆز کردوە بۆیە سزای ئەوانە مەرگە و ئەبێ بە گولە مامەڵەیان لە گەڵ بکرێت و دیارە سزای کەسانێک کە سوکایەتی بکەن بە شوێنە پیرۆزەکان مەرگە.
b. حیزبەکان ساڵەهای ساڵە بە پێی بەرژەوندییەکانی خۆیان (نەک کوردستان) بەردەوام تەئکید لە سەر ئەوە ئەکەن کە هەزاران کەسیان هەیە کە ئامادەی قوربانیبوون و گیانبەخت کردنن. ئازایی وەکو بایەخێک جێگەی بۆ ئازادی نەهێشتۆتەوە و ئەوەندەی ئەولەویەت دەدرێ بە ئایدیۆلۆژی و عەقیدە قەت لە سەر گیان و ژیانی مرۆڤەکان پێداگری ناکرێت. لە فەرهەنگی ئەو حیزبانەدا شەهید وەکو قوربانی سەیری ئەکرێت و ئەوەی کە شەهید ئەبێ تەنیا وەکو ئامرازێک بۆ پیرۆزاندنی حیزب کەڵکی لێ وەرئەگیرترێت و بەس. هەر بۆیە هەتاکو ئێستا نەیانتوانیوە هێزێکی سەربازی میللی دامەزرێنن و تەنانەت شەهیدی یەکتریش بە رەسمیەت ناناسن. دروست بوونی هێزی پێشمەرگەی کوردستان هەڵگری ئەو مانایە کە تەنیا رەوایە بۆ بەرژەوەندییەکانی گەل و وڵات فیداکاری بکرێت بەڵام لای ئەمان ئەشێ کەسانێک بن ئامادە بۆ فیداکاری لە رێگای حیزب و ئایدیۆلۆژییەکانی.
ئایدیۆلۆژی بە پێی پێناسە مارکسییەکەی بۆ چەواشەکردنی خەڵک بە کار ئەهێنرێت. جا کە وابو بۆ دروست کردنی وشیاری ساختەچیانە و شیاونواندن و پاراستنی دەسەڵات، کۆنتڕۆل کردنی دەنگە ناڕازی و گۆڕانخوازەکان، ئایدیۆلۆژی دزە ئەکاتە ناو تەواوی لایەن و دامەزراوە و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان و هەروەها زۆر بە توندی دژایەتی لە گەڵ زانست و رۆشنبیر ئەکات کە ئەرکی سەرەکی ئەمان رەخنە لە دەسەڵات و لابردنی تەم و مژی ئایدۆلۆژییەکانە لە سەر راستییەکان. کاتێک حیزب وەکو ئایین خۆی پێناسە ئەکات، رۆشنبیر لە بەر رۆحە رەخنەگرانەکەی و خوێندنەوەی سەربەخۆی لە هەلومەرجی کۆمەڵایەتی وەکو موزاحیم سەیر ئەکات و لە جیاتی هەموار کردنی زەمینەی گفتوگۆ، کەڵک لە ناوزڕاندن وەردەگرێ و ئەگەر بۆی بلوێ ئەوە چون دەیان رۆشنبیر و زانای وەک گالیلەیان بە زۆری زۆرداری بردە بەر دادگا و سزایان دان، هەر بەو شێوە مامەڵە لە گەڵیاندا ئەکەن.
c. زۆربەی حیزبەکان لە ژێر دەسەڵاتی بنەماڵە یان چەند کەسێک دان. ئەو کەسانە خۆیان بە جیاواز ئەزانن لە خەڵکیتر و چونکە وا بیر ئەکەنەوە کە خاوەنی هێز و توانایی تایبەتین پێیان وایە بە غەیری ئەمان کەسیتر ناتوانێ بەرژەوەندی حیزب دابین کات. سەرۆکایەتی حیزب بە مافی سەرەکی خۆیان ئەزانن و پەیڕەوی و ملکەچی بە وەزیفەی خەڵک و جەماوەر. بە پێی ئەم باوەڕەیە کە نوێنەرانی خەڵک لە پارلمان و ئەنجومەنی پارێزگا زۆر بە سووکی سەیریان ئەکرێت و دەوڵەت و ئەنجومەنی وەزیران، ئەوەندەی رێز لە کەسایەتییە حیزبییەکان ئەگرن و گوێڕایەڵی ئەوانن خۆیان بە بەڕێوەبەری داخوازییەکانی خەڵک و نوێنەرەکانیان نازانن. سەرۆکی حیزبەکان هەروەکو گەورەپیاوانی ئایینی، ئەگەر لە گەڵ رەخنەی رەخنەگران روبەڕوو ببنەوە، گەڕان بە دوای هێزێکی بێگانەی نادیار و شەیتانی یەکەم کارێکە کە ئەیکەن.
d. کۆ کردنەوەی سەروەت و سامانێکی بێئەندازە و تاپۆ کردنی زەوی و زارێکی زۆر بە ناوی حیزب و کەسانی ناو حیزب، یەکێکیتر لەو تایبەتمەندییانەیە کە حیزب وەکو ئایین لێ ئەکات. حیزب نە تەنیا هێزێکی سیاسی و سەربازییە بەڵکو گەورەترین دامەزراوەی ئابوریشە کە سەروەت و سامانی لەوانەیە لە دەوڵەتیش زۆرتر بێ. لە هەمو شار و ناوچەیەک بارەگای شاهانەیان دروست کردوە و بە ئاشکرایی لە رانتی جۆراوجۆر بۆ بە دەستهێنانی سەروەتی زیاتر کەڵک وەرئەگرن. بەشێکی زۆر لە کۆمپانیاکان، کاتێک ئەتوانن بێنە ناو بازاڕ و کار بکەن کە سەر بە حیزبێک بن یان لە لایەن ئەوانەوە پشتیوانییان لێ بکرێت. تەنانەت دەنگۆی ئەوەێش هەیە کە ئاستی دەستێوەردانی حیزبە دەسەڵاتدارەکان بە جۆرێکە کە ئەڵێن بازاڕەکانییان لە بەینی خۆیاندا دابەش کردوە.
e. حیزب بە جێگای تەربیەتی سیاسی کادرەکانی و بەڕێوەبردنی بەرنامە بۆ تەبلیغی بیر و باوەڕی حیزبی و لە ئەنجامدا بە دەسهێنانی دەنگی خەڵک، راستەوخۆ دەخاڵەت لە کار و باری دەوڵەتدا ئەکات. حیزب ئەشێ تەواوی هێز و توانای خۆی بۆ تەئسیر دانان لە سەر فەزای سیاسی تەرخان بکات، بەڵام بە پێچەوانەوە زۆر خۆی بە ئەو فەزایەوە ماندو ناکات ئەوەندەی کە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەست وەر ئەداتە ئەرک و وەزیفەکانی دەوڵەت. جا هەر لە سەر ئەو ئەساسە دزە دەکاتە ناو زانکۆکان، قوتابخانەکان و تەنانەت رێکخراوە پیشەیی، ئایینی و مەدەنییەکانیش لە دەست حیزب رزگارییان نابێ و بە جۆرێک ئەبێ لە ژێر پەرچەمی حیزبدا چالاک بن ئەگینا رێگەیان لێ دەگیرترێت. ئەگەر مەلاکان (مەبەستم فەقەت لە ئیسلام دا نیە) مافی فتوادانیان بۆ خۆیان بە رەوا ئەزانی و لەم رێگاوە ببون بە شەریکەبەشی دەوڵەت بۆ سزادانی نەیاران، ئەوە ئێستا حیزبەکانیش هەر بەو شێوە مامەڵە لە گەڵ نەیارانی خۆیان ئەکەن. هێزی پێشمەرگە و ئاساێشی تایبەت بە حیزب جگە لەوەی ئەبێتە مایەی هەرج و مەرج و ئەگەری شەڕی ناوخۆ زیاد ئەکات، نیشاندەری لاوازی دەوڵەتیشە کە ئیتر وەکو هێزێکی تایبەت کە توانایی سزادان، بە تایبەتی بۆ ئەو تەرخان کرابێ، سەیری ناکرێت و بەشێک لەو توانایەی ئەدرێ بە حیزبەکان یان بە زۆر لە دەوڵەتی داگیر ئەکەن.
رێگا چارە چیە؟ بە پێی ئەو لێکدانەوەی سەرەوە ئەگەر قەبوڵمان بێت کە حیزبەکان وەکو ئایینیان لێهاتوە، دیارە رێگاچارە ئەوەیە کە بۆ ئایین بە کار هێنراوە. باس لەوە کرا کە ئایین لە رابردوودا تەواو خۆی بڵاو کرد بۆوە و دەستی بۆ هەموو گۆشە و کەلێنی کۆمەڵگا و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی درێژ کردبۆوە. ئەو پڕۆسەی کە سەبارەت بە ئایین بەڕێوە چو و باعیس بو ئەم فۆرمەی ئێستای بە خۆیەوە بگرێت، پێی ئەوترێت "سێکۆلاریزاسیۆن" کە لە وشەی Saeculum بە مانای زەمانە، دەورە یان رۆژگار هاتوە لەو وشەوە وەرگیراوە. بۆ یەکەم جار ئەم چەمکە لە پەیماننامەی وێستفالی (١٦٤٨) ئاماژەی پێکراوە و نوێنەرانی فەڕانسە مەنزوریان گواستنەوەی مالکییەتی زەوی و زار و بە گشتی دارایی کلیسا بۆ دەوڵەت و حوکمڕانی سیاسییەکان بووە (جلیلی، ١٣٨٥: ١٢). بەڵام ئێستا چەندین پێناسە و مانای جیاوازی هەیە و بە گشتی ئەتوانین بڵێین بریتییە لە کۆمەڵێک تەقەلا و بەرنامەی جۆراوجۆر بۆ سنوردار کردنی ئایین. هەمیلتۆن (١٣٧٧) لە سەر ئەو باوەڕیە لە سەر پێناسە کردنی ئەم چەمکە لە نێوان کۆمەڵناساندا هیچ چەشنە هاودەنگییەک بە دی ناکرێت و بۆچوونی جیاواز لەم بارەوە بە زۆری هەیە. لای ئانتۆنی گیدێنز (١٣٨٦)، سێکۆلاریزاسیۆن وەکو چەمکێکی پیچیدەی کۆمەڵناسی وێنا ئەکرێت کە ئەندازە گرتن و بەراوەرد کردنی گەلێک دژوارە و بەڵام بە گشتی تەعبیر لە رەوتێک ئەکات کە دەسەڵات و هێزی ئایین لە بەشە جۆراوجۆرەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیدا کەمڕەنگ و کاڵ ئەبێتەوە. گیدێنز ئاماژە بە سێ لایەن و رەهەندی ئەم چەمکە ئەکات:
· رەهەندی بەرهەست و عەینی وەکو رێژەی بەئەندام بوون لە دام و دەزگا دینییەکان؛ گیدێنز لە سەر ئەو باوەرەیە کە ئایین لەم رەهەندەوە تووشی پاشەکشێ بوە بەو مانایەی کە ئەمڕۆ ئاماری بەئەندام بوون لە دام و دەزگا دینییەکان و بەشداری لە مەراسیم و بۆنە ئایینییەکان بە نیسبەتی رابردوو زۆر کەم بۆتەوە.
· رەهەندی جێگە و پێگەی کۆمەلایەتی ئایین یان بە واتایەکیتر رادەی کاریگەری ئایین لە سەر دامەزراوە ئابوری، سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان؛ گیدێنز پێی وایە کە پێگەی کۆمەڵایەتی ئایین بە گشتی هاتۆتە خوارەوە و رێبەرانی دینی وەکۆ جاران ناتوانن کاریگەریان لە سەر کۆمەڵگا، کەسایەتی و دام و دەزگا کۆمەڵایەتییەکان ببێ. بەم بۆنەوە سەروەت و سامانی دام و دەزگا ئایینییەکانیش زۆر کەم بۆتەوە.
· رەهەندی باوەڕ و بایەخە کۆمەڵایەتییەکانی جەماوەر و خەڵک؛ ئەم رەهەندە تەعبیر لەو بەشەی سێکۆلاریزاسیۆن ئەکات کە نیشاندەری چۆنیەتی و گرینگی ئایین لە ژیانی رۆژانەی جەماوەر دایە. لێکۆڵینەوەکانی لایەنگرانی سێکۆلاریزاسیۆن لە سەر ئام باوەڕەن کە دەوری ئایین لە ژیانی بنەماڵەیی و کۆمەڵایەتی خەڵک، هەتا دێت کەمتر ئەبێتەوە.
شاینێر جیا لە پێناسە ئابورییەکەی سێکۆلاریزاسیۆن، ئاماژە بە شەش مانا و بۆچوونیتر ئەکات (سراجزاده، 1383):
· کەمڕەنگ بوونەوە و دابەزینی ئاستی متمانە و جێگەی کۆمەڵایەتی دین؛
· سازگاربوون و خۆرێکخستنی دین لە گەڵ دونیا؛
· ئازادبوونی کۆمەڵگا لە دەس بۆچوونە ئایینییەکان و درووسبوونی دینێکی تاکەکەسی و دەروونی؛
· جێگۆڕکێی و گۆڕانی باوەڕ و دامەزراوە ئایینییەکان، بە شێوەیەک کە بەشێک لە دامودەزگا و باوەڕە دینییەکان کە پێشتر شەرعیەتی خۆیان لە ئایین، ئاسمان و هێزە نادیارەکان وەرئەگرت ئێستاکە جێگای خۆیان داوە بە زانست و مرۆڤ.
· پیرۆزییەتسڕینەوە لە دونیا و زاڵبوونی عەقڵانییەت بە سەر ژیانی مرۆڤدا؛
· جوڵان لە کۆمەڵگایەکی پیرۆز بەرەو کۆمەڵگایەکی سێکۆلار.
لە بەر ئەوەی کە حیزبەکان بە درێژایی مێژووی سیاسی خۆیان زیاتر لە سەر ئەساسی مۆدێلی ئایین، چالاکییان بوە لە ناو کۆمەڵگای کوردەواریدا، جا کاتێک باس لە سنوردارکردنی حیزب ئەکرێت، ئەبێ مەنزوور و مەبەست لەم بەرنامە و داخوازییە رۆشن بکرێتەوە. دیارە ئەم بەرنامەیە هەڵگری مانا و بۆچوونی جیاوازە و ئەتوانێ رەهەندی جۆراوجۆری لێ ببێتەوە:
· یەکەم رەهەندی بەرنامە و چەمکی بە سێکۆلارکردنی حیزب، لایەنێکی بە هێزی ئابوری تێدایە. هەروکو زوتر باسمان کرد لە کۆمەڵگای ئەمڕۆی کوردەواریدا، حیزبەکان و رێبەرەکانیان سەروەت و سامانێکی زۆری ئابوریان کۆکردۆتەوە و بەمجۆرە چینێکی نەوکیسەی ئابوری و سیاسی تایبەت بە خۆیان دروس کردوە بە جۆرێک کە پێکهاتەی چینایەتی کۆمەڵگای کوردەواری تووشی شێوان و گۆڕانکاری هاتوە. بەرجەستە بوونی ئەم رەهەندە بۆیە پێویستە کە هۆکاری سەرەکی شەڕی ناوخۆ و پێکهاتنی حیزبەکان لە ئێستادا زیاتر لەوەی سیاسی بێت، هۆکاری ئابوری هەیە. لە سەر داهاتی گۆمریکی ئیبراهیم خەلیل شەڕ دەستی پێکرد و ئێستاش کە پێکهاتوون لە سەر چۆنییەتی دابەشکردنی بازاڕ و داهاتە ئابورییەکانە کە شەڕ نەماوە. دیارە کاتێک حیزب ئەبێ بە گەورەترین دەزگای ئابوری کۆمەڵگا، چاوەڕوان ئەکرێت بەو نیسبەتەیش گەندەڵی پەرە بستێنێت و لە هەلومەرجی وەهادا حیزب زیاتر بیر لە بەرژەوەندییە ئابوریەکانی خۆی ئەکاتەوە تا بەرژەوەندییە گشتییەکانی کۆمەڵگا.
· سڕینەوەی پیرۆزییەت لە حیزب یەکێکیتر لەو رەهەندانەیە کە لە چەمکی بەسێکۆلارکردنی حیزبدا رەچاو ئەکرێت. کاتێک حیزب خۆی یان سەرکردەکانی بە پیرۆز لە قەڵەم بدات، بەم کارەی رێگە لە هەر جۆرە رەخنەیەک لەو سەرکردە ئەگرێت و سەرکردەیش خۆی لە بەرانبەر خەڵک و ئەو کارانەی کە ئەیکات بە بەرپرس نازانێت. بۆیە یەکێک لە ئاراستەکانی بزوتنەوەی شەقامی سلێمانی، سڕینەوەی چەمکی پیرۆزییەتە لە حیزبەکان و دابەزاندن و هێنانە خواری ئەوان لە ئاسمانەوە بۆ سەر زەوییە. بەرد هاویشتن بۆ بنکە و بارەگای حیزب، یەکەم هەنگاوە بۆ داماڵینی بیری خۆ بە پیرۆززانینی حیزب لە لایەن خەڵکەوە. هەنگاوی دووەم رێزگرتن و پشتیوانی لە رۆشنبیرانی سەربەخۆ و گوێ گرتن لە بیر و بۆچوونەکانیانە. رۆشنبیر هیچ سنور و هێڵێکی سور بە رەسمیەت ناناسێ و تەواوی هەوڵ و تەقەلای بۆ گەیشتن و درکاندنی راستی و هەقیقەتە. لە راستیدا بەو نیسبەتەی رێژەی رۆشنبیر لە کوردستاندا زۆرتر بێ و مەجالی قسە کردنیان زیاتر بۆ فەراهەم بێ، پیرۆزیەتی حیزب کەمتر ئەبێتەوە.
· چکۆلە کردنەوەی حیزب و کەم کردنەوەی ئاستی دەستتێوەردانی لە کاروباری کۆمەڵایەتی، یەکێکیتر لە لایەنەکانی بەسێکۆلارکردنی حیزبە لە کوردستاندا. ئێستا وای لێهاتوە کە ئەندامییەتی حیزب دەبێتە هۆی بەرز بوونەوەی ئاستی دەسترۆیشتویی کۆمەڵایەتی تاکی کورد و بەهرەمەند بوون لە سود و قازانجی ئابوری کۆمەڵگا. سەر بە هیچ حیزبێک نەبوون بە مانای بێبەش بوونە لە زۆر فورسەت و جێگەی گرنگی کۆمەڵایەتی. لە زۆربەی وڵاتانی پێشکەوتوی دونیا، بەشی هەرە زۆری سەرمایە و سامانی حیزب لە رێگەی وەرگرتنی پووڵ لەو کەسانەی کە ئەندامی حیزبن، پێک دێت، بەڵام لە وڵاتی ئێمە ئەندامانی حیزب پووڵ و پارەیەکی زۆر وەرئەگرن.
· یەکێکیتر لە رەهەندەکانی بەسێکۆلارکردنی حیزب، لابردن و نە‌هێشتنی سەروەری حیزب بە نیسبەتی دەوڵەتە. کەس ناتوانێ دەخاڵەتی حیزب لە سیاسەتدا کەم بکاتەوە و باشیش وایە ئەو کارە نەکرێت، بەڵام ئەوەی کە حیزب لای ئیمە ئەیکات کاری سیاسی نیە بەڵکو تەرخاندانی بەشێک لە ئەرک و وەزیفەکانی دەوڵەتە بۆ حیزب. جیا کردنەوەی حیزب لە دەوڵەت لەوانەیە گرنگترین رەهەندی بەسێکۆلارکردنی حیزب بێ. ئەگینا بە هیچ جۆرێک دێمۆکڕاسی لە کوردستاندا سەقامگیر نابێ. بوونی هێزی دادوەری سەربەخۆ و بێلایەن، پێششەرتی سەرەکی دێمۆکراسییە کە ئێستا لە کوردستاندا بەدی ناکرێت و حیزبەکانیش واز لەو دەسەڵاتەیان ناهێنن کە ماف و توانای سزادانی دژبەرانیان هەیە.
سەرچاوە
１. جلیلی، هادی (1385)، تأملاتی جامعهشناسانه دربارهی سکولارشدن، تهران، طرح نو، چاپ دوم.
２. سراجزاده، سیدحسین (1383)، چالشهای دین و مدرنیته: مباحثی جامعهشناختی در دینداری و سکولار شدن، تهران، طرح نو، چاپ اول.
３. گیدنز، آنتونی (1386)، جامعهشناسی، ترجمهی حسن چاوشیان، تهران، نشر نی، چاپ اول.
４. گیدنز، آنتونی (1388)، دورکم، ترجمهی یوسف اباذری، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم.
５. همیلتون، ملکم (1377)، جامعهشناسی دین، ترجمهی محسن ثلاثی، تهران، مؤسسه انتشاراتی تبیان، چاپ اول.
