مخالفت با حکم اعدام شیخ نمر: مصلحت یا حقیقت

1.       از زمانی که «مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی» را می­شناسم همواره احترام خاصی برای وی قائل بوده و معتقدم نقش بی­بدیلی در حل و فصل مسائل مربوط اهل سنت در ایران داشته است. ایشان از جمله انسان­های بزرگواری هستند که همواره تلاش داشته­اند با حسن نیت، مسالمت و نرمی، بسیاری از مسائل و بحران­ها را به گونه­ای مدیریت و اصلاح نمایند که هزینه­های فراوانی را بر جامعه تحمیل نکنند؛ به همین دلیل جایگاه ویژه­ای در میان اصلاح­طلبان، مردم اهل سنت ایران و منطقه دارد. بسیاری از دست­های پیدا و پنهان خارجی و دشمنان این مرز و بوم و تندروان داخلی، تلاش فراوانی داشته­اند تا آتش اختلافات مذهبی و فرقه­ای را گرم کنند و از این طریق به منافع خود برسند. مولوی عبدالحمید علیرغم بی­مهری­های فراوانی که در حقش شده است اما در حد توان – که این توان البته کم هم نبوده است – توانسته است به جای گسترش کینه و دشمنی، نهال دوستی بکارد و مانع از گسترش تندروی و افراط و شعله­ور شدن آتش اختلافات مذهبی در منطقه­ی حساسی چون سیستان و بلوچستان شود.

2.       در روزهای اخیر که حکومت عربستان سعودی حکم اعدام «شیخ نمر» را اجرا کرد، بسیاری به حق آن را محکوم کرده و برای این واکنش خویش دلایلی آورده­اند. برای اهل سنت ایران و کسانی همچون مولوی عبدالحمید که همواره نگران گسترش اختلافات قومی و مذهبی در ایران هستند این اعدام تعبیر خوش­بینانه­ای نداشت و موجب نگرانی بود، لذا آنچنان که انتظار می­رفت از جمله کسانی که این اعدام را تقبیح و به صراحت مخالفت خود را با آن ابراز کرد جناب «مولوی» بودند. در کنار ایشان «جماعت دعوت و اصلاح» به عنوان یک تشکل مدنی اهل سنت در ایران نیز با انتشار بیانیه­ای موضع خود را نسبت به اعدام «شیخ نمر» اعلام کرد و آن را تأسف­بار و موجب بهت و حیرت دانست. هدف این نوشتار، نقد موضع «مولوی عبدالحمید» و بیانیه­ی «جماعت دعوت و اصلاح» در این مورد به طور خاص و حکم اعدام به طور عام است.  

3.       موضع مولوی عبدالحمید و جماعت دعوت و اصلاح تا حد زیادی مشابه هم است؛ هر دو مخالف اعدام شیخ مخالف رژیم عربستان هستند و تأسف و تأثر خود را از اجرای حکم اعدام وی اظهار کرده­اند. «مولوی» در واکنش به اعدام شیخ «نمر» با تأکید بر این که در دنیای اسلام تفرقه و عدم اتحاد شدیدی وجود دارد و وضعیت منطقه بحرانی است؛ گفته است: مصالح عالم اسلام و جهان اسلام تقاضا می کرد که مسئولان عربستان باید از این کار صرف نظر می­کردند زیرا هم اکنون جهان اسلام نیاز به وحدت دارد لذا اعدام «شیخ نمر باقر النمر» به صلاح اسلام و مسلمین نبود. جماعت دعوت و اصلاح نیز تقریباً از همین منظر مخالفت خود را با اجرای حکم اعدام ابراز داشته­اند و می­گویند: در شرایطی که التهاب و تشنج به دنبال سلسله‌ای از جنگ‌های تحمیلی، منطقه و جهان اسلام را فراگرفته است، خبر اعدام شیخ نمر موجب تأسف و بهت و حیرت فراوان گردید. این‌که محتویات پرونده­ی قضایی ایشان که منتهی به اجرای چنین حکم خشن و سخت‌گیرانه‌ای شده چه بوده است، یک شأن تخصصی قضایی است؛ اما آنچه هویداست، اجرای چنین مجازاتی در مورد شخصیتی با ویژگی اجتماعی و هویتی خاص و دارای اعتبار و جایگاه مذهبی خاص در میان اتباع مذهب خویش، اقدامی است تنش‌زا که به‌ویژه در شرایط کنونی منطقه، از ظرفیت بالای تشنج‌آفرینی برخوردار است (سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح).

چنانکه مشاهده می­شود علت اصلی مخالفت با اعدام شیخ نمر یا متأسف و متحیرشدن از آن از سوی مولوی و جماعت دعوت و اصلاح این است که از یک سو شرایط منطقه دچار التهاب و تنش است و از سوی دیگر مسلمین بیش از هر چیز به اتحاد و هماهنگی نیاز دارند لذا حکم اعدام این شیخ که دارای اعتبار و جایگاه مذهبی است، در شرایط کنونی منطقه تنش­زا، خشن، سخت­گیرانه و به «مصلحت» نیست و باید از آن صرف نظر می­شد. علاوه بر این، بیانیه­ی جماعت دعوت و اصلاح به نکات دیگری نیز اشاره دارد، بدین ترتیب که نادیده گرفتن حقوق و مطالبات هویتی و مدنی در مشرق­زمین!! و برخی!!؟ از کشورهای اسلامی، قداست بخشیدن به زمامداران و شیوه‌های زمامداری، برنتابیدن نقد و مطالبه­گری و ایجاد و توسعه­ی خطوط قرمز پرشمار، پیمودن راه را بر دلسوزان و کنشگران مسالمت‌جو دشوار می‌کند و درعین‌حال زمینه را برای افراط‌گرایان و خشونت‌طلبان هموار می‌سازد.   

4.       حال پرسشی که گریبان ما را می­گیرد و مواضع بالا را مورد انتقاد قرار می­دهد این است که آیا اگر جهان اسلام و منطقه در آرامش بودند و این اعدام موجب تنش و تشنج نمی­گشت، اجرای حکم اعدام در مورد شیخ معترض روا بود؟ مواضع جناب مولوی و جماعت دعوت و اصلاح نشان می­دهد در صورتی که اگر منطقه دچار تنش نباشد، جنگ­های تحمیلی منطقه و جهان اسلام را فرا نگرفته باشد یا فرد محکوم به اعدام، مورد احترام و دارای پیروانی نباشد؛ ایشان با حکم اعدام دگراندیشان موافقند. به عبارت دیگر در این مواضع بیش از آن که اصل حکم اعدام به طور عام و دگراندیشان به طور خاص مورد اعتراض باشد نگرانی از پیامدهای آن است که موجب مخالفت با حکم اعدام شده است وگرنه آن گونه که از این مواضع برداشت می­شود اصل اعدام دگراندیشان مشکلی ندارد و در بدترین حالت ممکن است اندکی خشن و سخت­گیرانه باشد.

نکته­ی دیگری که بر اساس آن در بیانیه­ی جماعت دعوت و اصلاح با اعدام شیخ نمر مخالفت شده است و می­تواند مورد انتقاد قرار گیرد تقسیم انسان­ها بر اساس «اعتبار و جایگاه مذهبی خاص در میان اتباع مذهب خویش» است که این نیز به نوبه­ی خود می­تواند در نوع و میزان و شدت مجازات مؤثر باشد. این بدان معنی است، اگر فردی اعتبار و جایگاه مذهبی خاصی در میان پیروان مذهبی خویش نداشته باشد، اعدام وی درست است یا با توجه به این که اعدام وی موجب تنش و تشنج­آفرین نخواهد بود، اعدام وی دارای اشکال نیست و نباید نسبت به آن اعتراض کرد. شاید به این دلیل است که به جای اعتراض به اعدام­های متعدد عربستان، صرفاً به اعدام شیخ نمر معترض هستند. از این گذشته، در بیانیه­ی این جماعت، از آنجایی که اعدام مخالفان سنی­مذهب رژیم عربستان (بیش از چهل نفر از اعدامی­ها اهل سنت بوده­اند) نیز موجب افزایش تنش در منطقه و احتمالاً ایران نخواهد شد، پس نسبت به آن نیز نباید مخالفت خود را ابراز کرد.     

5.       واقعیت این است در نگاه جناب مولوی عبدالحمید و جماعت دعوت و اصلاح، همچنان عقیده بر جان تقدم دارد و می­توان با توجه به عقیده، پایگاه اجتماعی و پیروان شخص، مصالح سیاسی و پیامدهای مثبت یا منفی و شرایط منطقه­ای افراد را اعدام یا از اجرای حکم خودداری ورزید. ایشان به هیچ وجه دگراندیشی را به عنوان یک حق نمی­پذیرند و اگر مصلحت ایجاب کند، فرد دارای اعتبار در میان پیروان خویش نباشد و جهان اسلام نیازمند مدارا و خردورزی نبود، آن گاه کشتن و اعدام کردن افراد بر اساس عقاید و اندیشه­هایی که دارند، نباید با مخالفت روبه­رو شود.

مخالفت با حکم اعدام که پای جان انسان­ها به میان می­آید با مصلحت­اندیشی و تقسیم­بندی انسان­ها به دارای اعتبار یا بی­اعتبار همان نگاه فقهی/ایدئولوژیک و مبتنی بر گفتمان هویتی دینی و فهم و درک ساده از قرآن است که در مبنا با حکم اعدام دگراندیشان مخالفتی ندارد و با اندیشه­های نوین که بر تکثرگرایی و تقدم جان بر عقیده تأکید دارد، سازگار نیست. سید قطب در تفسیر یکی از آیات سوره­ی برائت (به نقل از سخنرانی هویت و معرفت عبدالکریم سروش) صراحتاً بیان داشته است اگر مسلمانان به قدرت برسند باید بنیاد ادیان و افکار دیگر را برکنند. در واقع نه در مصاحبه مولوی عبدالحمید و نه در بیانیه­ی جماعت دعوت و اصلاح، بر اساس درک نوین و تکثرگرایانه حکم اعدام مورد نقد و اعتراض واقع نشده است بلکه آنچه بدان اعتراض شده است عدم توجه به موقعیت زمانی و مکانی جهان اسلام و عدم توجه به مصالح و رعایت جایگاه و پایگاه معنوی و اجتماعی فرد محکوم به اعدام در میان پیروان خویش استیا بیانی دیگر از آرا و تفسیر سید قطب از قرآن است.

بر اساس نگرش فقهی/ایدئولوژیک از دین، جان انسان­ها نیز مشمول مصالح عمومی و خصوصی قرار می­گیرد و در مصاحبه و بیانیه­ی مولوی و جماعت صرفاً از این جنبه با حکم اعدام مخالفت و حفظ جان فرد تأکید شده است. اگر این نگرش مبنا قرار گیرد آیا عکس آن نیز صادق است؟ یعنی می­توان با توجه به و برای رعایت مصالح عمومی و خصوصی، جان افراد را گرفت؟ در واقع این محکومیت­ها بیش از آنکه واقعی و مبتنی بر مخالفت اصولی با اعدام و موافقت با آزادی بیان و اندیشه باشد، ابراز مخالفتی موقتی است و به معنای کامل کلمه مخالفت با اصل اعدام محسوب نمی­شود. مخالفت واقعی آنگاه مشخص می­گردد که باور داشته باشیم جان انسان­ها خط قرمز است و تابع هیچ گونه از مصلحت­اندیشی نیست، اگر توجه به مصالح عمومی در مورد بسیاری از مسائل اصل باشد، در مورد جان و حیثیت آدمیان نمی­توان قائل به تقدم مصلحت بود؛ همان­گونه که عقیده نیز بر جان تقدم و اولویت ندارد.